Laimi caah a biapi tuk tiin ka ruah. Zaangfah tein a dongh tiang rel ve law na dawtmi na chungkhat le hawikom zong kua ve hna.
Malaysia Ngandamnak Vuanci Zung nih, “Kuak le sahdah/khuhsi nih zawtnak phunkip a chuahter caah kan fale sin phakter kan duh ti lo. Cucaah, kum 2005 hnu a chuakmi ṭhangthar mino sinah kuak le sahdah zuar khap kan timh,” tiah thawng a thanh.
Ngandamnak Vuanci Pu Khairu Jamaluddin nih, “Kuak le sahdah hi hman cangka in zawtnak an chuahpi colh lo nain kum tampi hnu ah a chiakha tukmi damh khawhlo zawtnak (cancer ti bantuk) an chuahpi ti hi mipi nih kan i fian a herh,” tiah a chim.
“Nitlaklei ram ṭhangcho pawl zong nih an fale kuak zuu kho ti lo dingin upadi an ser bantukin, Malaysia zong nih kan fale sinah kuak phanhter lo dingin tu kum chungah upadi ser le fehter kan duh.
“Mah upadi nihhin damh khawhlo zawtnak tampi a kham lai ti kan zumh,” tiah January 26 ahkhan Vawlei Ngandamnak Bu (World Health Organization = WHO) hruaitu pawl meeting ah Malaysia Ngandamnak Vuanci nih a chim.
New Zealand ram zong nih “kum 2008 hnu a chuakmi sinah kuak zuar lo dingin upadi a ser” i tu kum chungah fehter a timh ve.
Malaysia Ngandamnak Vuanci Zung le media pawl nih hlathlainak an tuah tikah ‘kum fatin Malaysia rammi thong 27 (27,000) hrawng hi kuak le sahdah nih a chuahpi mi zawtnak in an thi peng’ ti asi.
Kuak le sahdah nih a chuahpi mi damh khawh lo zawtnak pawl cu;
1nak: Cancer phunkip — Cuap cancer, hrom cancer, kaa cancer, hnar cancer, thin cancer, hnit cancer, tbk kan pum dihlak ah cancer phunkip a chuahter. US cozah nih ‘kan ram ah cuap cancer in a thimi 100 chungah 90 hi cu kuak a zumi lawngte an si’ ati. Mah hi hmet law US cozah Zawtnak Khamnak Zung (CDC) nih a tialmi rel khawh asi.
2nak: Lung le thahri zawtnak (Cardiovascular disease) — Kuak le sahdah ah ummi chemical (fian a fawinak ah ‘kuak khu le kuat dat’ ti ko usih) nih na lung thahri a zik lengmang tikah na thahri an phing i an puar. Cu tikah na lung nih a kuat (pump) mi na thi kha tluang tein na pum kenkip ah an kal kho zokzok ti lo i thi kai zawtnak, thi ṭum zawtnak ti bantuk a chuak.
Na lung (heart) nih thi a kuatmi kha rianrang tein na pum kenkip a phak khawh lo tikah na lung nih rang deuh le tam deuh in kuat a hau cang i na lungtur (heart beat/rate) zong a rang deuh. Cun na thahri le lung kha kuak khu pel tete nih a zik lengmang i kuat dat pel tete aa benh lengmang caah a rianṭuan ning hman ti lo i lungtur zawtnak le lung zawtnak phunkip a chuak.
Cun, na lung nih na pum kenkip ah thi a herhzat in a kuat khawh ti lo caah thi a herh bikmi na thluak lebang cu thi aa za ti lo i thluak thahri cah (stroke) le zennak tiang a chuak.
3nk: Zunthlum zawtnak (type 2 diabetes) — Na thahri (thi kalnak lam) kha kuak khu nih a zik i an phin in puar caah le na pum chungah kuak dat a tamtuk caah kan thi chungah a ummi a thlummi dat kha a rianṭuan ning hman ti lo, a hleihluat tukin kan thi chungah a thlummi dat um caah zunthlum zawtnak a chuak.
Kuakzuk nih a chuah pimi zawtnak dang tampi um rih nain kan bia a sau tuk sual lai caah zawtnak kong cu mah vial lawng hi si rih ko seh.
Keimah ka pu (ka pa apa) hi miṭha le mifel tuk asi nain kuak a rak zu lengmangmi si i kum 60 fai asi ah cuap cancer in a thi. A thih hlan ah thla tampi chung cuap cancer a rak tuar tuk pinah a chungkhar le chungkhat zong caan saupi chung lungrethei vansang in kan rak um.
Ruat ve hmanh — kuak na zuk peng ahcun tar lei na panh tikah acunglei langhtermi damh khawh lo zawtnak chiakha pawl in na zaw te lai i sizung ah atu le tu kal lengmang na hau lai. A thlathla le a kumkum na tuar lai pinah sizung kalnak caah na fale nih tangka tampi an dih lai pinah an lungrethei peng lai. Nangmah kuak zuk ruangah na fale nih mah vialte lungretheih an tuar ding le tangka an dih ding khi na zaang an fak lo maw? Na fale na dawt hna ahcun kuak i phiat cang. Nangmah zawn lawng i ruat hlah (nangmah duhmi lawng tuah peng hlah).
